Czas przeszły czasowników w językach czeskim i polskim; i nie tylko w nich.

------

Bardzo mi się podoba rozmaitość i równocześnie systemowość, z jaką słowiańskie języki wyrażają w przeszłym czasie informację, że chodzi o pierwszą osobę (ja):

1) Czeska gramatyka:

a) Oryginał po czesku:

"Mluvil jsem"


b) Czeska gramatyka, dosłowne przetłumaczenie do polskiego:

"Mówił jestem"



2) Polska gramatyka:

"Mówiłem"

W polskim więc można widać, że pomocny czasownik "jestem" został zaintegrowanym jako koncówka do głównego czasowniku.



3) Krasnolud Sheldon Skaggs w Sapkowskiego książce o wiedźminie (w polskim oryginałe):

"Jam mówił"

Konkretne cytacje z książki:
"Jam pod Sodden był" Krasnolud
= "Ja pod Sodden byłem" PL
~ "Ja pod Sodden był jestem" CS gramatyka, PL słownictwo
= "Já jsem u Sodden(u?) byl" CS


"Jam (...) stał tam" Krasnolud
= "Ja tam stałem" PL"
~ "Ja tam stał jestem" CS gramatyka, PL słownictwo
= "Já jsem tam stál" CS


4) Rosyjska i ukraińska gramatyka, dosłowne przetłumaczenie do polskiego:

"Ja mówił"

------


We wszystkich wspomnianych językach wychodzimy z kształtu dla 3. osoby:
- oddzielnie w liczbie pojedynczej
– CS: on mluvil, ona mluvila, ono mluvilo
- oddzielnie w liczbie mnogej
– CS: oni mluvili, ony mluvily, ona mluvila

I potem do tego w jakiś sposób, wg zwyczajów w konkretnym języku
(lub dialekcie, w zależności od czasu (historia) i przestrzeni (może zwłasza gdzieś przy granicach)),
dołączymy informację, że nie chodzi o "on"/"ona"/"on", ale albo o "já", albo o "ty",
znaczy informację, że nie chodzi o "oni"/"ony"/"ona", ale albo o "my", albo o "vy".

Pokazuję to tutaj konkretnie na czasowniku "mówić", ale działa to generalnie dla wszystkich czasowników;
pokazuję tutaj cały ten system pod aspektem gramatyki, nie chodzi mi o konkretny czasownik.

Listę wszystkich kształtów podaję pod koniec tego artykułu.

------


Przechodząc do czeskiego dla Polaków:

---


a) Tylko jedno "-m"

Polak mówiący po czesku powinien pilnować się, że by nie mówił dwa razy "-m".

Czasami słyszę od uczniów w r. męskim "mluvilem jsem" i w r. żeńskim "mluvilam jsem", co nie jest dobrze,
dlatego że tam jest i czeskie "jsem", i polska resztka po "jestem" ("-em"/"-am"), więc jest to mieszanka obu gramatyk.

Poprawnie jest CS:
- "mluvil jsem"
- "mluvila jsem"

Podstawa jest jak z kształtu on/ona,
i do tego dodajemy "jsem" CS = "jestem" PL, które wyrazi "já".


Skoro to jakby polskie "jestem" (znaczy konkretnie czeskie "jsem") mówimy całe,
to nie mówimy tej polskiej resztki po "jestem" jako końcówkę głównego czasownika ("-em"/"-am").


Bardzo mi się te polskie końcówki "-em" i "-am" w języku polskim podobają,
już od pierwszego momentu, kiedy nam o nich nauczycielka polskiego jakichś 20 lat temu powiedziała,
uważam to rozwiązanie za ładne i efektywne, za eleganckie i sensowne (systemowe),
jednak do czeskiego te końcówki nie pasują i trzeba ich w czeskim unikać :)


---




b) Pozycja "jsem" w zdaniu

Pomocny czasownik "jsem", wyrażający informację "to ja" przy głównym czasowniku w czasie przeszłym
chce być zawsze drugi w zdaniu!
I chce to mocniej i od "se"/"si", i od "tě"/"ti"/"ho"/...


Przykład poprawnej kolejności:

"Představil jsem si tě na jeho místě."
= "Wyobraziłem cie sobie na jego miejscu."
"1.Představil 2.jsem 3.si 4.tě na jeho místě."

I "jsem"
i "si"
i "tě"
chcą być każdy na drugiej pozycji.

Ale "si"/"se"
ma pierwszeństwo przed "tě"/"ti"/"ho"...,
czym czeski różni się od polskiego,
w którym, jak wydaje 2.mi 3.się (jak 2.se 3.mi zdá), jest to odwrotnie.

I "jsem" wyrażający pierwszą osobę (ja) dla czasowniku w czasie przeszłym
ma pierwszeństwo przed wszystkimi.


---






c) Tak to działa generalnie

Cały ten punkt "b" (i właśnie generalnie cały artykuł) dotyczy kształtów:

- (já) "jsem" – jak pokazałem w punkcie b
- (ty) "jsi"

- (my) "jsme"
- (vy) "jste"



Znaczy, nie wiem akurat, jak ma to Sapkowskiego krasnolud Sheldon,
jednak co do czeskiego i co do ukraińskiego z rosyjskim do działa generalnie.

Ha – znalazłem coś!:
"Boście (...) pilnowali! – odpalił Sheldon Skaggs"

"Boście pilnowali" Krasnolud
= "Bo pilnowaliście" PL
~ "Bo pilnowali jesteście" CS gramatyka, PL słownictwo
= "Protože jste hlídali" CS

Przyznaję, że nie wiem, na ile ten Sapkowskiego krasnolud korzysta z starego polskiego, ew. z jakiegoś dialektu,
po prostu z jakiejś wersji polskiego, która gdzieś w czasie i przestrzeni istnieła lub istnieje,
lub na ile to jest jakaś Sapkowskiego kreatywność.
Jednak bardzo mi się to podoba jako przykład, że:
- "-m" znaczy "ja" ("jestem")
- "-ście" znaczy "wy" ("jesteście"),
niezależnie od tego, do czego się akurat przyklei.


---






d) Ty jsi, ty's. (Nie "seš").
(Ta część dotyczy tylko kształtu "ty")

Dla informacji "ty" w czeskim można użyć kształt pomocnego czasowniku »jsi« albo jego skrót »'s«.
Tak jak w angielskim skraca się "I am" na "I'm" lub "has" na »'s«. Zgrubsza taka sama zasada.



Ale!
Nie można w takiej sytuacji użyć kształtu "seš"!


Kształt "seš" CS = "jesteś" PL możemy użyć tylko w przypadku,
że czasownik "být" CS = "być" PL używamy jako główny,
i tylko w czasie terazniejszym:

- "Seš doma?"
- "Seš první."
(Potocznie; normalnie i biegle używane.)

Poprawnie jest też:
- "Jsi doma?"
- "Jsi první."
(To brzmi lekko formalnie, ale nie za bardzo.)



Natomiast w czasie przeszłym już znów nie możemy z "seš" zkorzystać, i musimy powiedzieć:
- "Byl jsi doma?", "Byl's doma?"; "Ty's byl doma?"
- "Byl jsi první.", "Byl's první."; "Ty's byl první."



To dlatego, że:

główny czasownik "být" CS = "być"* PL
będzie tutaj w osobie trzeciej **

i osoba (ty) będzie wyrażona przez pomocny czasownik.

- Głowny czasownik:
"byl" (jako powyżej "Mówił")

- Pomocny czasownik:
"jsi" (jako "ty")



*
(jako nachodzić się na jakimś miejscu lub w jakimś stanie; ew. w innym kontekscie też istnieć)

**
(tak jak we wszystkich powyżej podanych językach / dialektach
z wyjątkiem polskiego, który zintegrował pomocny czasownik do końcówek czasowniku głównego
)



---






e) "Já nevěděl!" – RU/UA gramatyka w potocznym czeskim
(Ta część dotyczy tylko kształtów "já" i "my" – 1. osoba)

Rosyjską i ukraińską gramatykę możemy czasami słyszeć też w czeskim od rodowitych Czechów:

"Já zapomněl!" CS
= "Zapomněl jsem" CS
= "Já jsem zapomněl" CS
= "(Ja) zapomniałem" PL

Znaczy, że wyjątkowo zkorzystamy z słowa "já" zamiast słowa "jsem".
Jakby "ja zapomniał" zamiast "zapomniałem", przetłumacząc to dosłownie do polskiego.

Trudno mi zdefinować, kiedy się ta forma przyda, kiedy ją wypada użyć.
Między innym w takim nagłym zoryentowaniu się jak w tym przykładzie, który podałem powyżej, ale nie tylko.



Może być też np.:

"Já nevěděl (!)" CS
= "Nevěděl jsem" CS
= "Já jsem nevěděl" CS
= "(Ja) nie wiedziałem" PL
Np. jeżeli się ta osoba denerwuje, tłumacząc, czemu coś sie (nie) zdarzyło.
Z takim jakby domyślnym "przecież !!!".
Ale nie tylko. Mogą być też inne sytuacje.


Generalnie – polecam tą formę w czeskim znać jako pasywną wiedzę, że by ją zrozumieć, jak z niej ktoś inny zkorzysta;
i raczej polecałbym z niej aktywnie nie korzystać, dlatego że w większości przypadków brzmiało by to po czesku dziwnie, i trzeba mieć wyczucie, kiedy to akurat wyjątkowo pasuje.


I tutaj w tym punkcie "e)", z tą rosyjsko-ukraińską gramatyką zaimplementowaną do potocznego czeskiego, chodzi tylko i wyłącznie o osobę pierwszą:
- przedewszystkim "já zapomněl", "já nevěděl"
- ew. też "my zapomněli", "my nevěděli"

Zdecydowanie jednak nie "ty" ani "vy",
bo tam by brak czasowniku »jsi« / »'s« albo »jste« znaczył,
że już chodzi raczej o ukraiński lub rosyjski, to już by nie był język czeski.



Generalnie, jak doradziłem powyżej:

Polecam tego raczej w czeskim nie używać.

Tylko być gotów zrozumieć, jak to powie ktoś inny.
Czy już Czech; czy już np. po czesku mówiący Ukrainiec, dla którego jest ta część czeskiej gramatyki trudniejsza i mniej naturalna niż dla Polaka.

(Skoro w polskim jest końcówka "-em" jako pamiątka na czasownik "jestem", znaczy prawie jak po czesku;
natomiast dla ucznia z Ukrainy, który jest przyzwyczajony mówić "ja", jest to w czeskim z tym czasownikiem "jsem" całkowicie inny kosmos.)

------






Ciekawostka pod koniec
I pomocny dowód, że nie kłamię :)

Powyżej opisałem, że polskie "mówiłem", to skrót z "mówił jestem"
(choćby wg mojej obserwacji układów gramatycznych w czeskim i terazniejszym polskim; nie studując historii polskiej gramatyki).

Można po tym widzieć bardzo jasny ślad:

Polskie czasowniki w kształcie "ty" w czasie terazniejszym prawie wszystkie kończą się na "-sz":
- chodzisz, mówisz, masz, znasz, czytasz, ...

Jednak jest wyjątek:
- jesteś

Tam akurat jest pod koniec "-ś".

I to same "-ś"
(choćby wg mojego głębokiego przekonania akurat to same),
jego ślad, zgodnie z czeskim systemem, jak pokazałem wyżej,
widzimy wyraźnie w końcówkach wszystkich polskich czasowników
w czasie przeszłym drugiej osoby liczby pojedynczej (ty):
- chodziłeś, mówiłeś, miałeś, znałeś, czytałeś, ...
- byłeś

Po prostu, skrót z "jesteś" :)


------







I na sam koniec powyżej obiecane przykłady w czeskim, dla wszystkich kształtów:

---


Wszystkie kształty po czesku – rodzaj męski (mužský rod):


Mluvil jsem
Mluvil jsi (Mluvil's) (nie można użyć "seš")
Mluvil

Mluvili jsme
Mluvili jste
Mluvili



Korzystając też z zaimku, albo dodając byle co innego na początek,
musimy utrzymać kolejność, że jsem/jsi/jsme/jste chce być drugie:


Já jsem mluvil
Ty jsi mluvil (Ty's mluvil)
On mluvil

My jsme mluvili
Vy jste mluvili
Oni mluvili


Albo:

Ráno jsem mluvil
Ráno jsi mluvil ("Mluvil's ráno"; ew. też "Ráno's mluvil", "Ty's ráno mluvil...")
Ráno mluvil

Ráno jsme mluvili
Ráno jste mluvili
Ráno mluvili

---


Wszystkie kształty po czesku – rodzaj żeński (ženský rod):


Mluvila jsem
Mluvila jsi (Mluvila's) (nie można użyć "seš")
Mluvila

Mluvily jsme
Mluvily jste
Mluvily



Korzystając też z zaimku, albo dodając byle co innego na początek,
musimy utrzymać kolejność, że jsem/jsi/jsme/jste chce być drugie:


Já jsem mluvila
Ty jsi mluvila (Ty's mluvila)
Ona mluvila

My jsme mluvily
Vy jste mluvily
Ony mluvily


Albo:

Ráno jsem mluvila
Ráno jsi mluvila ("Mluvila's ráno"; ew. też "Ráno's mluvila", "Ty's ráno mluvila...")
Ráno mluvila

Ráno jsme mluvily
Ráno jste mluvily
Ráno mluvily

---


Wszystkie kształty po czesku – rodzaj nijaki (střední rod):


Mluvilo jsem
Mluvilo jsi (Mluvilo's) (nie można użyć "seš")
Mluvilo

Mluvila jsme
Mluvila jste
Mluvila


(
Pokazuję tutaj w liczbie mnogej poprawne końcówki rodzaju nijakiego,
z których w praktyce w języku mówionym prawie nikt nie korzysta.

W języku mówionym potocznie powiemy raczej "Města stály", chociaż poprawnie było by "Města stála";
i tak samo teoretycznie dla ich kstałtu "my" (stály jsme) i "vy" (stály jste),
chociaż tych akurat nie używa się w praktyce za często.

To dotyczy też przykładów poniżej.
)


Korzystając też z zaimku, albo dodając byle co innego na początek,
musimy utrzymać kolejność, że jsem/jsi/jsme/jste chce być drugie:


Já jsem mluvilo
Ty jsi mluvilo (Ty's mluvilo)
Ono mluvilo

My jsme mluvila
Vy jste mluvila
ona mluvila


Albo:

Ráno jsem mluvilo
Ráno jsi mluvilo ("Mluvilo's ráno"; ew. też "Ráno's mluvilo", "Ty's ráno mluvilo...")
Ráno mluvilo

Ráno jsme mluvila
Ráno jste mluvila
Ráno mluvila